Er waren wel eens collectieve straffen; ik weet dat er een stel vrouwen bij ons gedjemoerd zijn. Die moesten een aantal uren in de zon staan. Dat was een bekende straf.
Bep Stenger, Tjipinang-gevangenis

Op een dag had de Jap weer wat nieuws: er moesten nestelgaatjes in Japanse uniformpetjes gemaakt worden. Een groep vrouwen heeft toen gezegd: “Dat is werk voor militaire doeleinden en dat mogen gevangenen niet doen.” Dat is bij de Jap in het verkeerde keelgat geschoten en ze hebben die vrouwen in een dichtgetimmerd huis opgesloten. Ze kregen wel eten, maar mochten niet praten. Als de Jap een kwade bui had, kon het gebeuren dat ze werden overgeslagen. We waren er allemaal kapot van. Als ze uit het kamp waren gehaald, was het voor ons minder belastend geweest dan er constant mee te worden geconfronteerd.
Jeanne Rooker-Noorlander, vrouwenkamp Halmaheira, Java

Twee meisjes werden wegens handelen gepakt en kaalgeknipt. Daarna werden ze de hele dag in kleine kooien van ijzerdraad buiten in de zon gezet. Soms moesten ze om hun hals een bord dragen waarop hun misdaden stonden of mochten ze een week lang hun kleren niet wassen en zich niet verschonen. Ook kregen ze veel minder te eten.
Fiep van As, Makassar

Straf

De geïnterneerden probeerden hun eigen orde te handhaven met behulp van een eigen kamppolitie. Die lette vooral op diefstal en smokkel. Bij overtreding van de regels deelden de Japanse bewakers regelmatig straffen uit. Het hele kamp kreeg bijvoorbeeld strafappèl en moest uren in de zon of regen staan. Soms kreeg het kamp enkele dagen geen eten of ging de kampwinkel een paar dagen dicht. Binnen en buiten het kamp vonden geregeld huiszoekingen plaats. Alles werd onderste boven gehaald. De Japanners zochten naar verboden artikelen zoals radio’s, geld, paspoorten of de Nederlandse vlag.

Op deze tekening van een onbekende maker worden drie mannen terechtgesteld. We kennen hun namen: Hendrik Karssen, Johann Wilhelm Mercus en Andries Hielkema. Met hun handen en voeten zijn ze vastgebonden aan de palen van een prikkeldraadomheining. Ze zijn geblinddoekt. De man vooraan op de tekening houdt zijn hoofd geheven, alsof hij dwars door zijn blinddoek heen zijn beulen recht in het gezicht kijkt. De man naast hem lijkt zijn blik af te wenden en kijkt naar de grond. De derde schreeuwt. Roept hij ‘Leve de koningin!’, zoals een getuige van de executie na de oorlog heeft opgetekend? Drie Japanse soldaten staan in aanvalshouding. De vlijmscherpe punten van hun bajonet steken al haast in de lijven van de veroordeelden. Zij voeren een opdracht uit. De opdrachtgever staat achter hen, kin omhoog, handen in de zij. Hij heeft zojuist gezegd dat het moment daar is. Achter hen de suggestie van een groep toeschouwers. Dat zijn de krijgsgevangenen die dit tafereel gedwongen gadeslaan. De tekenaar moet zich onder hen bevinden.

Het tafereel speelt zich af op 22 april 1942. Die dag had de Japanse kampleiding de order uitgevaardigd om de hoofden van de gevangenen kaal te scheren. Uit een barak verdwenen die nacht vijf gevangenen. Drie van hen werden gesnapt en voor straf geëxecuteerd. Het zijn de drie mannen op de tekening.

Wie deze potloodtekening heeft gemaakt, weten we niet. Wel dat de tekenaar als dwangarbeider aan de Thai-Birmaspoorweg werkte. Is hij een van de krijgsgevangenen op de tekening die gestraft worden door hun bewakers? Links op de voorgrond een rij mannen. Een paar zijn er al met een geweerkolf tegen de grond geslagen. Het geweer is alweer op weg naar de volgende; een bewaker zwaait ermee als met een honkbalknuppel. Achter hem kijkt een officier toe, zijn ene hand aan zijn zwaard, de andere in zijn zij. Achter hem wordt een andere gevangene met stokslagen gestraft, aan zijn pet te zien een officier. Hij staat voor een barak met een Rode Kruisvlag. Wat er aan dit tafereel vooraf is gegaan, weten we niet. Is er een vluchtpoging geweest waarvoor een hele groep gevangenen collectief wordt gestraft?