Kaarten, dammen en schaken werden druk beoefende sporten. Een enkeling ontdekte bij zichzelf kunstenaarstalenten. Men ging tekenen en menigeen bleek ook werkelijk een artiest te zijn. Tal van goed getekende en zelfs geschilderde portretten werden vervaardigd. Zeer goed gelijkende portretten werden uit stukjes toiletzeep gesneden. Vaardige vingers toverden tientallen kamptaferelen op het papier, waarin een stemming, een toestand uiterst raak was weergegeven: men beleefde deze dagen bijzonder intens.
Carel Hamel, HBS-kamp, Soerabaja, Java

Het Théatre Eternite was uniek. Het heette zo omdat het toneel opgebouwd was uit eternietplaten die uit de plafonds gesloopt waren. Het merendeel van de artiesten, de decorateurs, de kostuumnaaiers, de orkestleden en al de overige medewerkers woonden samen in een aangrenzende barak. Er heerste daar altijd een bijzondere atmosfeer. Overal zag je jurken hangen – symbolen uit een verloren tijd. In Théatre Eternite werd toneel gespeeld, gezongen, geconcerteerd en op ’s zondags gepreekt of de mis gelezen. Er werden ook complete revues in elkaar gezet.
Rob Nieuwenhuys, krijgsgevangenkamp Tjilatjap, Java

Tijdverdrijf

Uit de meegebrachte boeken vormde men overal uitleenbibliotheken. Tijdens de internering lazen de mensen veel. In alle kampen werd veel gekaart, vooral bridge was populair. Voor de jeugd werden er clubs georganiseerd en in veel kampen richtten padvinders een afdeling op. Aan sport kon niet veel worden gedaan door gebrek aan ruimte en materiaal, later kwam daar gebrek aan energie bij. Toch werd er in het begin wel veel gesport: atletiek, handbal, voetbal enz. In veel kampen op Java was ochtendgymnastiek, taiso, verplicht. Er werd veel geknutseld. Van lapjes, blikjes, touwtjes, stukjes hout, bamboe of een kokosnoot maakten de kampbewoners gebruiksvoorwerpen en cadeautjes. In de vrouwenkampen werd veel geborduurd. Mannen en vrouwen die nog nooit iets hadden gemaakt, bleken grote fantasie en handigheid te bezitten. Veel mensen tekenden en schilderden of hielden een dagboek bij. Het bijhouden van een dagboek was ten strengste verboden, maar veel mensen lapten dat verbod aan hun laars.

Muziek, cabaret en toneel

Overal zochten de geïnterneerden naar afleiding en ontspanning. In alle kampen ontstonden zangkoren. Zangers en luisteraars beleefden hieraan veel plezier. Soms hadden mensen een muziekinstrument bij zich. In veel verschillende kampen waren orkestjes en soms werden er toneel- of cabaretvoorstellingen gegeven. Alles werd dan zelf gemaakt: tekst, decors, kleding, affiches enz. In veel kampen moest men na verloop van tijd de muziekinstrumenten inleveren. In het vrouwenkamp Muntok op Sumatra ontstond een bijzonder koor. Twee muzikale vrouwen wisten uit hun hoofd muziek op te schrijven die oorspronkelijk bestemd was voor een orkest. De benodigde instrumenten waren er niet in het kamp, wel veel verschillende stemmen. Ze maakten van de orkestmuziek arrangementen voor een vierstemmig koor. Zo ontstond een stemmenorkest. Eind december 1943 werd het eerste concert gegeven. Daarna volgden nog vele concerten. In het koor zaten 30 Britse, Australische en Nederlandse vrouwen.

Feestdagen

Feestdagen werden zoveel mogelijk ‘gewoon’ gevierd. Het gaf een gevoel van saamhorigheid en bood afleiding. De viering van kerstmis en oud en nieuw was bijna overal toegestaan. Op 5 december vierde men sinterklaas met grapjes, gedichten en kleine attenties. Met verjaardagen ging men bij elkaar op bezoek met zelfgemaakte cadeautjes. Koninginnedag viel destijds op 31 augustus. Op die dag was koningin Wilhelmina, de grootmoeder van koningin Beatrix, jarig. De verjaardagen van leden van het Koninklijk Huis mochten niet gevierd worden. Religie Veel mensen zochten en vonden steun en troost bij het geloof. Daar waren ook mensen bij die zich voor de oorlog niet zo interesseerden voor godsdienst. In het begin waren kerkdiensten toegestaan, maar vanaf 1944 werden alle bijeenkomsten verboden. Soms liet men het toch oogluikend toe. In andere kampen mocht men nog wel in kleine groepen bijeenkomen om te bidden of de bijbel te lezen.

Een muziekuitvoering in een kamp in Tjimahi op Java, getekend door Lodewijk de Geer Boers. We kijken over twee rijen publiek heen naar het podium met daarop de zesmansformatie Onderhoud & Ontspanning. Het orkest ziet er goed uitgerust uit, met een cello, viool, accordeon, klarinet, saxofoon en piano. De muzikanten stralen plezier uit. De pianist lijkt van papier te spelen. De anderen spelen uit het hoofd. Dat is niet zo gek, want papier is schaars. In de woorden van de pianist Loo Vincent, die ook in een van de kampen in Tjimahi gevangenzat:

“Elk stukje papier werd benut om muziekpartijen te noteren. Dat gebeurde uit het hoofd en, meestal wegens ruimtegebrek, in het zogenaamde cijferschrift. Deze cryptische notaties wekten na ontdekking het wantrouwen op van de Japanners en werden prompt verbrand.”

Een hoek van het kamp die ingericht is als concertzaal. We bekijken hem vanuit het perspectief van de tekenaar, Jan Kickhefer. Zijn hand met potlood en het tekenpapier zijn midden onder zichtbaar. Hij zit achterin de zaal en kijkt tussen twee mannen door in de richting van het podium. Hij kijkt tegen de rug aan van een man die J. van Amerongen heet. Dat staat althans op de rugleuning van zijn stoel, die hij blijkbaar zelf heeft meegenomen. Het moeten zes muzikanten op het podium zijn, zo weten we uit de aantekeningen van een van hun medegevangenen, allen Hongaars. Zichtbaar zijn een of twee violisten, een pianist en een accordeonist. Dankzij een aantekening in het handschrift van de tekenaar weten we ook wat ze op dit ogenblik spelen: Souvenir de Moscou van de Poolse componist Henri Wieniaski. Engelse, Amerikaanse of Nederlandse muziek mochten ze niet spelen, zo weten we, al ging er soms toch een verboden deuntje tussendoor.

Het optreden is goed bezocht; tussen de tekenaar en het podium bevinden zich heel wat gevulde rijen. Wat opvalt is de versleten kleding. Het is februari 1945 en de gevangenen doen inmiddels al een hele poos met de paar kleren die ze bezitten. Gelukkig beschikken ze wel over lappen stof om de ergste gaten mee te dichten. Schoenen hebben ze inmiddels niet meer; ze zijn blootsvoets of dragen kampklompen die ze zelf hebben gemaakt.