“De Japanners hadden het onderwijs verboden.”

Er kwam een schooltje in het kamp. Een probleem was het schrijfgerei. Er waren twee jongens die in een schrift een dagboek bijhielden en mij vroegen er plaatjes van het kamp in te tekenen. De een had een dik schrift, de ander potloodjes. De deal was duidelijk: van de een vroeg ik wat blanco blaadjes, van de ander een potloodje. Daarmee kon ik mijn huiswerk maken.
Hans Liesker, jongenskamp Tjitjalengka, Java

Engels krijg ik van Mammie en ook nog andere vakken. Dat is echt leuk, maar ik hoop toch gauw weer naar school te kunnen gaan.
Sonja Paardekooper, vrouwenkamp Ambarawa 9, Java

Er werden niet veel lessen gegeven. Ik leerde daar Frans en in de gang van de keuken zat ik mezelf woordjes te leren. Een andere les ging over radiotechniek. Ik wilde weleens weten hoe een radio nou juist één zender laat horen. Ene meneer Arend wilde daar wel een cursus over geven. Na twee keer begreep ik er al niets meer van en hield ik ermee op. Ook waren er dialezingen. Iemand was erin geslaagd met een vergrootglas een diaprojector te maken. Helaas was het na een paar keer afgelopen omdat de Jap de projector maar gevaarlijk vond.
Henk Horn, mannenkamp Zeelandia, Java

In de oorlogstijd was er geen school. De Japanners hadden het onderwijs verboden en alle scholen waren dicht. Er kwam een soort familieschooltje van zes broertjes en zusjes. Wim gaf de bètavakken, zoals algebra, meetkunde en scheikunde. Marie verzorgde de alfavakken met Engels en Duits. We gebruikten hun oude mulo-boekjes en ook boekjes die we uit de leegstaande HBS hadden gestolen.
Ritz Mual, buitenkamper in Malang

Onderwijs

Als regel was onderwijs vanaf het begin verboden. Maar veelal werd toch wel heimelijk les gegeven aan kleine groepjes kinderen. Soms hielden nonnen in het kamp zich hiermee bezig. Overal was er een groot gebrek aan lesboeken, schriften en pennen. Vooral de vrouwenkampen hadden een tekort aan docenten. Jongens die in de mannenkampen terecht kwamen kregen soms nog wel les in enkele vakken, want daar verbleven ook veel leraren. Voor onderwijs was ook weinig tijd. Iedereen moest tenslotte werken voor de kost. En in het laatste kampjaar hadden de mensen geen energie meer. De meeste kinderen liepen aan het einde van de oorlog een paar schooljaren achter.

Het grootste deel van deze tekening van Jan Kickhefer wordt ingenomen door een paar britsen met een klamboe eroverheen. Eromheen allerlei spullen van de bewoners: schoenen, kledingstukken, een koffer. Toch trekt de man die in de linkerhoek van de tekening is aan het lezen veel meer de aandacht. Hij zit er ontspannen bij: zijn hoofd rust op zijn vuist, het boek ligt op zijn benen. Aan een van zijn voeten zit een kampklomp, een provisorische schoen bestaande uit een uit hout gesneden zool en een riem om hem aan de voet te houden. De andere klomp staat ernaast op de vloer. Over de schouder van de man heen kijken we in een aangrenzend vertrek, waarin vanuit deze positie twee mannen en een jongen zichtbaar zijn. Dankzij een aantekening op de tekening weten we dat de jongen les krijgt. In elk geval geen Nederlandse les, al was dat volgens een tekst op de tekening het hardste nodig.

Deze tekening werd gemaakt door Molly Roukens, die als tiener in een vrouwenkamp op Celebes zat. School in de keuken heeft ze hem genoemd. Een aantal jongens en meisjes zit met pennen en schriften aan een tafel. De onderwijzeres zit aan het hoofd van de tafel. Langs de wanden bevindt zich een soort werkblad met kook- en eetgerei. Erboven is de barak open. Buiten hangt was te drogen – over de omheining rond het kamp? Voor de ingang van de barak ligt een stapel wasgoed bij een teil en een emmer. Op de achtergrond een vulkaan.

Na de oorlog heeft de maakster een toelichting bij de tekening gegeven:
"Gelukkig hadden wij ook enkele onderwijzeressen in het kamp, zodat kinderen van zes en zeven jaar de beginselen van het lezen en schrijven en rekenen konden leren. Voor dit doel werd een deel van de keuken gebruikt. Voor de grotere kinderen die al een middelbare school hadden bezocht was het leren veel moeilijker. Zij hadden in het kamp een bijzonder zware dagtaak. Voor hen waren er ook geen leerkrachten en geen leermiddelen."

Zelf hoorde Molly bij deze laatste groep.