“We gebruiken onze hersenen nergens voor, behalve voor het koken van rijst.”

Gisteren ben ik 23 geworden. Ik weet zeker dat ik een beetje achterlijk ben geworden, omdat we geestelijk stilstaan. We gebruiken onze hersenen nergens voor, behalve voor het koken van rijst. Wat verlang ik ernaar om een college te volgen of aan een discussie mee te doen. Ik hunker ernaar.
Ingeborg van Epenhuysen-Tuckermann, Tjideng

’t Laatste kampnieuws is de oprichting van de HBS. Er moet een lokaliteit worden gevonden, want de eetzaal wordt in beslag genomen door de Lagere School. Een paar flinke oude heren hebben nu twee hokken van gevlochten bamboe getimmerd. Twee geitenstallen lijken het, maar we zijn er erg trots op: onze HBS, ons middelbaar onderwijs. We hebben een leraar wiskunde, één voor Nederlands en Tineke gaf zich op om Frans en Engels te geven. Iedere morgen van 9 tot 11 is er school. Twee weken later moest de HBS al weer worden opgeheven omdat de Japanners het hadden gemerkt. Sommige docenten zetten echter hun lessen clandestien voort.
Jacoba Hooykaas, vrouwenkamp Banjoebiroe 11, Java

Ik heb de kinderen gymnastiekles gegeven. Dolle pret. Maar dat kon op den duur niet meer. De moeders kwamen bij me om te vragen of ik ermee wilde ophouden, want de kinderen hadden zo’n honger.
Claasje Duin-Rietdijk, vrouwenkamp Poeloeberajan, Sumatra

Onderwijs

Als regel was onderwijs vanaf het begin verboden. Maar veelal werd toch wel heimelijk les gegeven aan kleine groepjes kinderen. Soms hielden nonnen in het kamp zich hiermee bezig. Overal was er een groot gebrek aan lesboeken, schriften en pennen. Vooral de vrouwenkampen hadden een tekort aan docenten. Jongens die in de mannenkampen terecht kwamen kregen soms nog wel les in enkele vakken, want daar verbleven ook veel leraren. Voor onderwijs was ook weinig tijd. Iedereen moest tenslotte werken voor de kost. En in het laatste kampjaar hadden de mensen geen energie meer. De meeste kinderen liepen aan het einde van de oorlog een paar schooljaren achter.

Het grootste deel van deze tekening van Jan Kickhefer wordt ingenomen door een paar britsen met een klamboe eroverheen. Eromheen allerlei spullen van de bewoners: schoenen, kledingstukken, een koffer. Toch trekt de man die in de linkerhoek van de tekening is aan het lezen veel meer de aandacht. Hij zit er ontspannen bij: zijn hoofd rust op zijn vuist, het boek ligt op zijn benen. Aan een van zijn voeten zit een kampklomp, een provisorische schoen bestaande uit een uit hout gesneden zool en een riem om hem aan de voet te houden. De andere klomp staat ernaast op de vloer. Over de schouder van de man heen kijken we in een aangrenzend vertrek, waarin vanuit deze positie twee mannen en een jongen zichtbaar zijn. Dankzij een aantekening op de tekening weten we dat de jongen les krijgt. In elk geval geen Nederlandse les, al was dat volgens een tekst op de tekening het hardste nodig.

Deze tekening werd gemaakt door Molly Roukens, die als tiener in een vrouwenkamp op Celebes zat. School in de keuken heeft ze hem genoemd. Een aantal jongens en meisjes zit met pennen en schriften aan een tafel. De onderwijzeres zit aan het hoofd van de tafel. Langs de wanden bevindt zich een soort werkblad met kook- en eetgerei. Erboven is de barak open. Buiten hangt was te drogen – over de omheining rond het kamp? Voor de ingang van de barak ligt een stapel wasgoed bij een teil en een emmer. Op de achtergrond een vulkaan.

Na de oorlog heeft de maakster een toelichting bij de tekening gegeven:
"Gelukkig hadden wij ook enkele onderwijzeressen in het kamp, zodat kinderen van zes en zeven jaar de beginselen van het lezen en schrijven en rekenen konden leren. Voor dit doel werd een deel van de keuken gebruikt. Voor de grotere kinderen die al een middelbare school hadden bezocht was het leren veel moeilijker. Zij hadden in het kamp een bijzonder zware dagtaak. Voor hen waren er ook geen leerkrachten en geen leermiddelen."

Zelf hoorde Molly bij deze laatste groep.